Vernis … Meer dan Uiterlijk Vertoon

Onlangs hoorde ik een schilder opmerken: “Ik vernis mijn olieverfschilderijen niet, het gaat er zo van glimmen en dat vind ik niet mooi”. Daarmee werd de indruk gewekt dat het vernissen van een schilderij alleen een kwestie van smaak is. Het “uiterlijk vertoon” zou de belangrijkste beweegreden tot het vernissen van een schilderij zijn. Maar pas op, vernis is om een aantal redenen essentieel!.

Het schilderproces met olieverf: Wat gebeurt er tijdens en direct na het schilderen.

Zelfs als een kunstschilder vakkundig en nauwgezet in de opbouw van de schilderlagen te werk gaat en op een juiste wijze gebruik maakt van additieven zoals terpentijn, lijnolie en medium (mager naar vet), dan nog is het niet ongebruikelijk dat er opvallende verschillen kunnen ontstaan in de kleurkracht, helderheid en glans van de olieverf op afzonderlijke plekken van het schilderij. Vaak lijken de donkere tinten doffer dan toen de verf nog nat was in de slotfase.

Dit gebeurt ondermeer doordat olie uit de olieverf wegtrekt in een onderliggende, magerder, verflaag of in de gesso onderlaag. Niet ieder verftype is op een identieke wijze samengesteld. Ieder type pigment vraagt om een specifieke samenstelling qua percentage pigment, lijnolie of saffloerolie, toevoeging(en) en vulstoffen. In sommige kleuren olieverf zit relatief veel pigmentpoeder en weinig olie, bijvoorbeeld omdat het pigment niet zo’n sterk kleureffect geeft. Deze kleuren, meestal zijn dit de aardkleuren zoals oker, sienna en omber, drogen hierdoor snel – met uitzondering van gebrande omber dat een notoir lange droogtijd heeft.

Retoucheervernis (ook wel genoemd: tussenvernis, ophaalvernis, uithaalvernis)

Retoucheervernis of tussenvernis:
Een restaurateur zal een vergeeld en vervuild schilderij eerst ontdoen van vuil en het vergeelde eindvernis. Daarna kunnen beschadigde ov verkleurde plekken geretoucheerd worden. Een restaurateur zal daarbij nooit op de originele verflaag retoucheren. Hij gebruikt dan een retoucheervernis als tussenlaag tussen het origineel en de toevoeging. Vandaar de naam: retoucheervernis of tussenvernis.

Ophaalvernis of uithaalvernis:
Bij een nieuw schilderij ontstaan soms ingeschoten plekken. Door de ingeschoten plekken (als ze handdroog zijn) zeer dun te behandelen met retoucheervernis komen glans en kleur weer terug. Hiermee krijgt het schilderij een egale glans, ontstaat een harmonische uitstraling en wordt het bovendien beschermd tegen vuil. Vandaar de naam: Ophaalvernis of uithaalvernis.

Retoucheervernis laat na droging een poreuze film achter waarin een volgende verffilm zich kan hechten. Omdat de vernis (in een dunne laag) poreus is, kan zuurstofopname en daarmee het droogproces van de verf doorgaan.

Oxidatieproces: Drogen en verouderen van olieverf

Drogen:
Ongeveer twaalf uur nadat de olieverf op de drager is aangebracht, begint het droogproces. Het bindmiddel wordt eerst verdikt door verdamping van het oplosmiddel. Het echte drogingsproces is echter een gevolg van de oxidatie van het bindmiddel. Olieverf droogt namelijk door opname van zuurstof. Dit is een chemisch oxidatieproces. Nadat de verf volledig droog is (bij normale laagdikte ongeveer een jaar, bij zeer dunne lagen enkele maanden eerder, bij dikkere lagen meerdere jaren) is het raadzaam om een slotvernis aan te brengen. Tegelijkertijd bepaalt het de uiteindelijke glansgraad en beschermt het de verf tegen atmosferische verontreinigingen.

Verouderingsproces:
Nadat de verf helemaal droog is gaat het oxidatieproces gewoon door en treedt een verouderingsproces in werking. Op den duur kan dit verouderingsproces zichtbaar worden als craquelé. De zuurstofopname, en daarmee het verouderingsproces, wordt door een slotvernis afgeremd.

Een slotvernis en een retoucheervernis beschermen in zekere mate het schilderij tegen de volgende invloeden:

Licht, daglicht, ultraviolet Licht.
Blootstelling aan (dag)licht kan er toe leiden dat kleuren aan het oppervlak vervagen, verbleken en verschieten van kleur. Met name ultravioletlicht is van invloed. Een slotvernis zal ultraviolet licht filteren / blokkeren.
Luchtvervuiling. Denk aan de inwerking van koolzuurgas en in mindere mate zwavel en stikstofoxiden (roken en koken).
Damp – Vocht. Vocht komt in onze woningen en gebouwen door weersveranderingen, door respiratie (ademhaling) en door stoken en koken. Het canvas is een natuurlijk materiaal dat onder invloed van de luchtvochtigheid- en temperatuurveranderingen zal uitzetten en krimpen. De olieverf op het doek wordt na verloop van jaren heel hard. Tussen de lagen ontstaat spanning in het materiaal hetgeen kan leiden tot craquelé (barstjes). Bovendien zijn sommige pigmenten/verven zoals gebrande omber in zekere mate hygroscopisch. Vocht kan zonder dat de verf behandeld is met een slotvernis binnendringen en tot schade leiden.
(Vet)aanslag/sluier. Net zo goed als het feit dat er na verloop van tijd een aanslag ontstaat op de glasruiten in je woning zal ook het schilderij onderhevig zijn aan een dergelijke vuilopbouw. Lucht circuleert en laat vuil achter. Is het schilderij uitgelicht met een (warme) lamp/spot, dan zal de lucht nog sneller circuleren en komt meer vuil in contact met de toplaag van het schilderij.
Deeltjes/stof/vuil. In de lucht komen gigantisch veel deeltjes voor. Denk aan pollen die in de zomer via de open ramen en deuren binnentreden. Maar ook door iedere menselijke activiteit zullen stofdeeltjes opdwarrelen. Met tegenlicht kun je dit soms heel duidelijk zien. En natuurlijk komen er ontelbaar veel deeltjes vrij via het roken van tabak.
Beschadigingen door schuren, schaven en krassen. Uit de praktijk, lees meer …

Samenvatting

Het behandelen van een olieverf schilderij met een tussenvernis en/of een slotvernis is een “must”.
Een tussenvernis wordt na circa 3 maanden aangebracht.
Een slotvernis wordt na circa 1 jaar aangebracht.
Een schilderij dat voorzien is van een slotvernis kan relatief eenvoudig en regelmatig schoongemaakt worden.
Voordat vernis wordt aangebracht dient het schilderij schoongemaakt te worden.
Overdaad schaadt. Het opbrengen van een vernis vereist kunde en een goede voorbereiding. Lees meer …
Eens per circa 50 jaren dient het slotvernis verwijderd en vervangen te worden. Werk voor de specialist.

Kritische kanttekening

Een schilderij op canvas is niet volledig beschermd met het aanbrengen van een slotvernis. Immers, het doek heeft ook nog een achterzijde. Houdt het doek maar eens tegen het licht en je zult zien hoe veel licht er gewoon door het doek straalt. Ieder materiaal is in zekere zin permeabel. Dit betekent dat vocht en gassen van achter door het doek in de verflaag kunnen treden. Het is meer dan eens aangetoond dat schilderijen die gemaakt zijn op een deugdelijk paneel beter beschermd zijn tegen externe invloeden en minder snel verouderingseffecten zoals craquelé vertonen.

Detail, 34 jaar oud, voorzien van slotvernis. In topconditie.

Detail, 2 weken oud. Links-boven ingeschoten (omber). Dit doek moet over een maand of twee nog worden voorzien van een tussenvernis.

Detail, hier is duidelijk sprake van een schilderij dat nog gevernist moet worden.

Detail. Nadat er een nieuwe vernislaag is aangebracht is de luster, de kleurkracht en het contrast op niveau.