Door de eeuwen heen zijn kunstschilders op zoek geweest naar harsen en balsems met bijzondere kenmerken. Harsen en balsems worden gewonnen uit bepaalde bomen/struiken en toegepast in vernissen, in schildermediums en in verven. Geschikte harsen zijn drogend, doorschijnend, viskeus en beïnvloeden de verfhuid en daarmee de glans en uitstraling van het schilderij. Nog steeds zijn de grondstoffen zoals kopal, mastiek, dammar en Venetiaans terpentijn te koop en worden ze toegepast. Moderne synthetische (alkyd)harsen zijn in opkomst. Met enkele producten heb ik enige ervaring opgedaan en heb het één en ander op een rijtje gezet.
Vernis:
Met een laagje vernis wordt de beschildering, nadat de verf volledig is gedroogd, afgedekt. Dit ter bescherming tegen vocht en vuil en UV-licht. Daarnaast vertraagd de vernis de oxidatie van verf en daarmee de veroudering en de verharding van verf. Tevens zal de vernis zorgen voor een uniforme glansgraad. Het vernis mag niet vergelen, mag niet leiden tot craquelé (barstjes), moet glashelder zijn (brekingsindex), moet makkelijk te hanteren zijn bij het opbrengen en gedurende droging. Daarnaast vindt de restaurateur het van belang dat vernis reversibel is en het dus te verwijderen is door oplossen zonder dat daarbij de originele beschildering aangetast wordt. De eigenschappen van de toegepaste hars/kunsthars zijn dus van groot belang. Lees meer over vernis …
Schildermedium:
Een schildermedium wordt door de kunstschilder gebruikt om de eigenschappen van de olieverf te beïnvloeden. Het medium bevat over het algemeen: een oplosmiddel, een olie en toevoegingen. Eén van de toevoegingen is een hars of/en een balsem. Een hars wordt eerst vloeibaar gemaakt via oplossen of/en verwarmen (kopal). Een balsem (zoals Venetiaans Terpentijn) is van nature al min of meer vloeibaar. De toegevoegde hars of balsem mag niet vergelen. Daarnaast is het na droging glashelder (brekingsindex). Het beïnvloedt eigenschappen zoals stroperigheid (viscositeit), droging, glansgraad van de verfhuid, de bestendigheid van de verf tegen externe invloeden. De eigenschappen van de toegepaste hars/balsem in combinatie met de olieverf en oliën en andere ingrediënten zijn dus van groot belang. Lees meer over schildermediums …
Dammar / damar
Dammar wordt verkregen door hars af te tappen van de conifeer soort Shorea of Hopea boom uit Zuid-Oost Azië. Dammarhars is zacht en kan bij kamertemperatuur worden opgelost in een oplosmiddel zoals gomterpentijn. Dammar is gewild als additief in olieverfmedium en tevens voor de bereiding van vernis.
Het gebruik van een dammarharsoplossing in een verfmedium heeft als voordeel dat er vrij snel een drogende verflaag ontstaat zodat er al na een dag verder gewerkt kan worden. De nieuwe verflaag hecht zich goed aan de onderliggende verflaag. Dit effect ontstaat omdat er twee typen aan droogprocessen plaatsvinden. Al na enkele uren zorgt de dammarharsoplossing voor een droog tonende verf terwijl gelijktijdig de droging door oxidatie van de op lijnolie gebaseerde olieverf langzamer plaatsvindt. Als dan na anderhalf tot twee dagen, terwijl de verf door oxidatie halverwege het drogingproces is, een nieuwe olieverflaag van gelijke samenstelling wordt opgebracht, dan zullen deze lagen goed hechten. De terpentijnolie (het oplosmiddel) in de nieuwe verflaag zal de hars in de onderliggende verflaag deels oplossen. Dit bevordert een goede onderlinge hechting van de verflagen. Met deze manier van schilderen kan de kunstschilder prachtige en subtiele effecten bereiken. Een dammaroplossing in een verf zorgt daarnaast voor glans en uitstraling.
Ben je benieuwd naar mijn ervaringen hiermee: Lees meer ….
Mastiek
De mastiekboom (Pistacia Lentiscus) vormt door “zweten” harstranen. Dit mastiek is, net zoals dammarhars, vrij zacht en goed oplosbaar in gomterpentijn. In terpentine is het slechts gedeeltelijk oplosbaar.
De hars werd in de schilderkunst vroeger veel gebruikt als vernis. Een nadeel van mastiek is dat het nageelt. Hierdoor tonen blauwe tinten thans groen.
Naast gebruik van mastiek als vernislaag wordt het ook gebruikt als toevoeging in een schildermedium. Hierbij is het effect van vergeling minder zichtbaar. Schilders die mastiek gebruiken doen dat vaak in combinatie met dammar, bijvoorbeeld een 50/50% verhouding. Mastiek bevordert een snelle droging (enkele uren) en het toont glashelder (brekingsindex 1,535) en geeft meer glans dan dammar. Mastiek heeft een slechte naam verkregen omdat het veelal de duurzaamheid van een verflaag aantastte. Tegenwoordig zijn er betere alternatieven.
Kopal/kopaal/copal
Kopal is een solide harssoort. De kopal die oorspronkelijk in verfmedium gebruikt werd noemen we thans barnsteen. Barnsteen is kostbaar en wordt verwerkt tot sierraden. In plaats daarvan verwerkt men thans boomwortelhars van ongedefinieerde oorsprong. Copal is dusdanig hard dat het slechts door verwarming in oplossing komt (300 °C). Vervolgens wordt kokende lijnzaalolie toegevoegd. Daarvandaan komt de ambachtsterm “lakstoken”. Na uitharding van het aldus verkregen kopalvernis is deze alleen op te lossen door het opnieuw te verwarmen. Dit betekent dat een met kopalmedium geschilderd werk bestendig is. Wanneer dit werk voorzien is van een damar vernis, laat dit vernis zich makkelijker verwijderen zonder het schilderij zelf aan te tasten.
Kopalmedium maakt de verf wat viskeuzer, zorgt voor uitvloeien van de toets en resulteert in een hogere oppervlakteglans. Kopal zorgt ook voor een thixotropisch effect. Dit betekent dat de mix van kopalmedium met verf viskeus is in rust en dunner vloeibaar in beweging.
Kopalmedium en kopalvernis heeft als nadeel dat het na verloop van jaren verdonkerd. Daarom wordt geadviseerd het kopal met mate te gebruiken en in combinatie met een meer flexibel drogende olie zoals standolie. In een kopalvernis worden meestal drogingsbevorderende middelen gebruikt. Dit maakt de kans op het vormen van barstjes groter.
De thans commercial beschikbare kopalmediums bevatten totaal geen kopal. In plaats daarvan worden synthetische additieven zoals op alkydbasis gebruikt. Het werken met deze nieuwe vervangende mediums is minder risicovol en het verdient daarom de voorkeur.
Venetiaans Terpentijn
Venetiaans Terpentijn is feitelijk geen terpentijn maar een vloeibare stroperige hars (of balsem) die gewonnen wordt vanuit de conifeer, Larix (Lariks). Venetiaans terpentijn wordt al gedurende eeuwen met succes gebruikt. Het is makkelijk in het hanteren en heeft goede eigenschappen bij het verouderingsproces van de olieverf. Een schildermedium wordt door toevoeging van Venetiaans Terpentijn stroperiger. Er kan daarom met meer “body” worden geschilderd waarbij eigenschappen als glans en uitstraling (briljant). Het effect van vergeling bij veroudering van de verf is gering. Reken op een droogtijd van een dag of drie. Originele Venetiaanse Terpentijn wordt schaarser. Een goede kwaliteit koop ik bij Verfmolen De Kat.
Als alternatief wordt ook wel Canadese balsem gebruikt. Het balsem wordt gewonnen uit de de Canadese Balsem Zilverspar (Albies Balsamea). Het hars droogt sneller en toont helder (brekingsindex 1,55). Een nadeel is dat het dun-vloeibaar is.
Ben je benieuwd naar mijn ervaringen met Venetiaans Terpentijn: lees meer ….
Alkydharsen
De hiervoor beschreven harsen en balsems zijn van natuurlijke oorsprong. Alkydhars daarentegen is een kunsthars en werd geïntroduceerd door General Electric in 1926. Moderne mediums en verven zijn vaak gebaseerd op Alkyd-harsen. Alkydhars is een polymeer dat wordt verkregen door een polycondensatiereactie van polyalcoholen en meerbasische organische zuren. Hier komt ook de term alkyd vandaan: het is een woord gevormd uit alkohol en anhydride. In mediums voor olieverf wordt er een niet vergelende olie toegevoegd zoals saffloerolie of soms lijnolie. De meeste leveranciers van op alkydhars gebaseerde verven en olieverfmediums houden de samenstelling geheim. De verf droogt snel. Er zijn dun vloeibare mediums maar ook gels met thixotropische eigenschappen. Zo’n verf wordt dunner als het wordt ge-mixed en in beweging is en wordt stroperig als je het met rust laat.
Ben je benieuwd naar mijn ervaringen hiermee: Lees meer ….
Voorbeelden van natuurlijke harsen, gommen en balsems:
Acroïdes hars rood, barnsteen of amber, benzoë siam, chois mastiek, colophonium, copal manilla, copaiva balsem, dammar hars, drakenbloed, elemi, korrellak, lac-dye, myhrre, sandorac, schellak, tragantgom.